Ἡ πτώση τῆς Κωνσταντινουπόλεως -Πρωτεύουσας τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας- στούς Ὀθωμανούς, πού ἔγινε τήν 29^η Μαΐου 1453, δέν ἦταν ἕνας κεραυνός ἐν αἰθρίᾳ. Προηγήθηκε ἡ Φραγκοκρατία σέ πολλά τμήματα τῆς ἄλλοτε Χριστιανικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Αὐτό εἶχε ὡς συνέπεια νά περάσουν πολλά δυτικοθρησκευτικά ρεύματα στήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή.

Δυό σημαντικές χρονολογίες δείχνουν ἔντονα τό πρόβλημα. Ἡ μία εἶναι τό 1054, πού εἶναι ἡ ὁριστική ἀπομάκρυνση τῆς λατινικῆς Δύσεως ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή, ἡ ἄλλη εἶναι τό 1071, ἡ περίφημη μάχη τοῦ Ματζικέρτ πού ἡττήθηκε ὁ Ρωμαϊκός (Βυζαντινός) στρατός τοῦ Ρωμανοῦ Διογένους καί δέν μποροῦσε νά ὑπερασπισθῆ τά σύνορα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας στίς μεταγενέστερες ἐπιθέσεις τῶν Τούρκων. Ἐπίσης, τό 1204 κυριεύθηκε ἡ Κωνσταντινούπολη ἀπό τούς Σταυροφόρους τῆς Δ΄ Σταυροφορίας καί, ἔστω κι ἄν ἀνακτήθηκε πάλι τό ἔτος 1261, ἐν τούτοις ἦταν ἡ σκιά τοῦ παλαιοῦ ἑαυτοῦ της.

Ἐπίσης, ἡ Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439) καί ἡ κατάληξή της ἄφησε τραύματα στήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή. Στήν Σύνοδο αὐτή, ἀπό πλευρᾶς ὀρθόδοξης ἀντιπροσωπείας, ἐκφράσθηκαν τρία ρεύματα. Τό πρῶτον, ἐκφραζόταν ἀπό τόν Μητροπολίτη Νικαίας Βησσαρίωνα, πού πρότεινε τήν συνεργασία μέ τήν Δύση γιά νά σωθῆ ἡ Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία. Τό δεύτερον, ἐκφραζόταν ἀπό τόν Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα, ὁ ὁποῖος πρότεινε τήν σύνδεση τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας μέ τήν ἀρχαία ἑλληνική παράδοση. Ἄλλωστε ὁ ἴδιος ἦταν θιασώτης τοῦ Πλάτωνα, γι’ αὐτό συνετέλεσε μέ τίς διαλέξεις πού ἔδωσε στήν Φλωρεντία νά στραφῆ ἡ Ἀναγέννηση στόν Πλάτωνα. Τό τρίτο ρεῦμα πού διατυπωνόταν ἀπό τόν Μητροπολίτη Ἐφέσου Μάρκο Εὐγενικό καί τόν μαθητή του Γεώργιο-Γεννάδιο Σχολάριο πρότεινε νά στηριχθῆ τό Γένος στίς δικές του δυνάμεις, τήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση.

Ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνός στό βιβλίο του μέ τίτλο Τουρκοκρατία καί ὑπότιτλο «Οἱ Ἕλληνες στήν Ὀθωμαντική Αὐτοκρατορία» παρουσιάζει μέ ὡραῖο καί συγκροτημένο τρόπο τό πῶς ἡ Ρωμανία ὑποδουλώθηκε στούς Ὀθωμανούς, πῶς ὁ ἑλληνισμός ἔζησε στήν νέα πραγματικότητα, πῶς ἐπιβίωσε μέσα στίς δύσκολες συνθῆκες καί πῶς πορεύθηκε πρός τήν ἐλευθερία της. Στό βιβλίο αὐτό περιγράφεται ἡ προσφορά τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μέ τήν θεολογία καί τήν ὅλη παράδοσή της, καί πῶς στήριξε τό ὑπόδουλο Ἔθνος, τό κράτησε ζωντανό καί τό ὁδήγησε στήν ἐλευθερία.

^{* * *}

α) Ὀρθόδοξος ἡσυχασμός καί δυτικές ἐπιδράσεις
στούς ὑπόδουλους Ρωμηούς

Φαίνεται ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι ἄλλοτε ἐπηρεάζονταν ἀπό τόν Παπισμό καί ἄλλοτε ἀπό τόν Προτεσταντισμό. Αὐτό ἐκδηλωνόταν σέ βασικά θέματα πίστεως, ὅπως στήν ἀποδοχή τῶν ὅρων μετουσίωση καί προπατορικό ἁμάρτημα, στήν συνέχεια ὅμως προσλάμβαναν καί τό νόημα τῶν ὅρων. Μάλιστα, χρησιμοποιοῦσαν ἐπιχειρήματα τῶν Παπικῶν ἐναντίον τῶν Προτεσταντῶν καί τῶν Προτεσταντῶν ἐναντίον τῶν Παπικῶν.

Αὐτό φάνηκε, κυρίως, στό θέμα τῆς διατυπώσεως τοῦ ὀρθοδόξου δόγματος γιά τά Μυστήρια κατά τήν διάρκεια τῶν αἰώνων τῆς δουλείας στούς Ὀθωμανούς. Τόν 16^ο αἰώνα οἱ ἀπαντήσεις τοῦ Πατριάρχου Ἱερεμίου Β΄ στούς Προτεστάντες θεολόγους δείχνουν ὅτι ἦταν ἐπηρεασμένες ἀπό τήν παπική θεολογία τῆς μεταβολῆς τοῦ ἄρτου τῆς θείας Εὐχαριστίας, τήν ὁποία ἑρμήνευε σχολαστικά (μετουσίωση) καί στήν ἄποψή του γιά τά ἑπτά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως εἶχαν καθιερωθῆ ἀπό τούς Παπικούς. Τόν 17^ο αἰώνα ὁ Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις ἀπέρριψε τόν ὅρο μετουσίωση, ἀλλά περιέπεσε σέ ἄλλες προτεσταντικές ἀπόψεις περί τῶν Μυστηρίων. Τόν ἴδιο αἰώνα ἡ ὁμολογία πίστεως τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων Δοσιθέου, καίτοι «διόρθωσε τίς θεωρούμενες Προτεσταντικές τάσεις τοῦ Λούκαρι, ἦταν γεμάτη μέ "ἰσχυρή σχολαστική ὁμολογία", ἀλλά παρόλα αὐτά ἡ σύνοδος τήν ἐπικύρωσε». Τόν 18^ο αἰώνα μερικές διαφωτιστικές ἀρχές πέρασαν μέ τόν διαπρεπῆ μοναχό καί ἔπειτα Ἐπίσκοπο Εὐγένιο Βούλγαρη, ὁ ὁποῖος χρησιμοποιοῦσε τήν φιλοσοφία καί τήν ἐπιστήμη τοῦ Διαφωτισμοῦ, ἀλλά εἶναι πιό ὀρθόδοξος στά θέματα τῆς μετοχῆς τοῦ ἀνθρώπου στήν θεία ζωή.

Παρά τίς ἐπιδράσεις ἀπό τήν Δύση, κατά τόν 18^ο αἰώνα ἐκδόθηκαν πολλά πατερικά κείμενα μέ ἀποκορύφωμα τήν Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν ἀπό τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη μέ τήν συνεργασία του μέ τόν Ἐπίσκοπο πρώην Κορίνθου Μακάριο Νοταρᾶ. Ὁ ἅγιος Νικόδημος προωθοῦσε τήν ἡσυχαστική παράδοση σέ συνδυασμό, ὅμως, μέ τά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, γι’ αὐτό ἔκανε λόγο τόσο γιά τήν προσευχή στήν καρδιά ὅσο καί γιά τήν συχνή θεία Κοινωνία. Μέ τά ἔργα του παρουσίαζε τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση.

Ὁ συνδυασμός προσευχῆς καί θείας Εὐχαριστίας, ἱερῶν Κανόνων καί ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς φαίνεται στήν ἔκδοση τοῦ Πηδαλίου του. «Βεβαίως, μιά τέτοια συστηματοποίηση μπορεῖ νά παρερμηνευθῆ ὡς νομικιστική, ἀλλά ὁ Νικόδημος ἐνδιαφερόταν περισσότερο γιά τά καθήκοντα τοῦ κάθε Χριστιανοῦ παρά γιά τόν νομικισμό». Ἀκόμη κι ἄν μερικά ἔργα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου φαίνεται ὅτι ἐξαρτῶνται ἐξωτερικά ἀπό ἀνάλογα ἔργα τῶν Δυτικῶν, ἐν τούτοις, ἄν κανείς διαθέτη ὀρθόδοξο φρόνημα, θά καταλάβη ὅτι οὐσιαστικά ὁ ἅγιος Νικόδημος ἀνατρέπει τήν δυτική εὐσέβεια μέ ὅλο τό συγγραφικό ἔργο πού ἐπιτέλεσε. Τόν ἅγιο Νικόδημο πρέπει νά ἑρμηνεύση κανείς στήν ὁλότητά του καί ὄχι ἀποσπασματικά, ὅπως τό κάνουν, δυστυχῶς, ὅσοι δέν ἔχουν γεύση τοῦ πυρήνα τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως.

* * *

 β) Θεολογικές ἀντιστάσεις

Κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας οἱ Χριστιανοί τῆς πρώην Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας πέρασαν μεγάλη δοκιμασία, ἀλλά ἔπρεπε νά προσαρμοσθοῦν στήν νέα σκληρή πραγματικότητα, γι’ αὐτό γίνεται λόγος γιά «πονεμένη Ρωμηοσύνη». Ἡ δουλεία εἶχε πολλές συνέπειες στούς ὑπόδουλους Ρωμηούς.

Στό παρόν βιβλίο δέν ὑπάρχει πρόθεση -ἄλλωστε δέν εἶναι αὐτός ὁ σκοπός του- νά παρουσιασθοῦν ὅλες οἱ συνέπειες τῆς δουλείας στό ἐκκλησιαστικό, κοινωνικό, ἐθνικό καί προσωπικό ἐπίπεδο, ἀλλά νά τονισθῆ ἡ πνευματική ἀντίσταση τοῦ λαοῦ, κυρίως τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως, σύμφωνα μέ τήν διδασκαλία τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη.

* * *

i. Ἡ διατήρηση τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως

  

Ὑπάρχουν μερικοί πού ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ μοναχοί καί οἱ ἡσυχαστές συνετέλεσαν στήν πτώση τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Αὐτό, ὅμως, δέν εἶναι ὀρθό, ἀφοῦ τό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας δέν ταυτίζεται μέ τό Κρατικό ἔργο.

Ἡ Ἐκκλησία εἶναι πνευματικό νοσοκομεῖο, καί ὅσοι ἰσχυρίζονται ὅτι τά νοσοκομεῖα, πού ἔχουν ἔργο νά θεραπεύουν τίς σωματικές ἀσθένειες, εὐθύνονται γιά τίς πολιτικές καί κοινωνικές καταστροφές, σφάλλουν, ὅπως τό ἴδιο σφάλλουν ὅσοι διατείνονται ὅτι εὐθύνεται ἡ Ἐκκλησία γιά τήν πτώση τῆς Αὐτοκρατορίας.

«Ὑπάρχουν ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι λένε ὅτι φταῖνε οἱ καλόγεροι διότι ἔπεσε ἡ αὐτοκρατορία τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Οἱ καλόγεροι κατέστρεψαν τό Βυζάντιο. Οἱ καλόγεροι φταῖνε γιά ὅλα τά κακά, πού ἐπισωρεύθησαν στό ἔθνος κ.ο.κ. Αὐτό εἶναι σάν νά λέμε, ὅτι αὐτοί οἱ παληοί γιατροί, οἱ ὁποῖοι εἶχαν βρῆ τήν θεραπεία τοῦ καρκίνου, εἶχαν βρῆ τήν θεραπεία τῆς φυματιώσεως, εἶχαν βρῆ τήν θεραπεία τόσων πολλῶν νόσων πρίν πέση ἡ Κωνσταντινούπολη, αὐτοί φταῖνε διότι ἔπεσε ἡ Κωνσταντινούπολη.

Ἕνα λεπτό, βρέ! Τί σχέση ἔχει ἡ ἰατρική ἐπιστήμη μέ τήν πολιτική; Ἄλλο εἶναι ἡ ἰατρική ἐπιστήμη καί ἄλλο ἡ πολιτική. Ἡ μιά δέν ἔχει καμμιά σχέση μέ τήν ἄλλη. Βέβαια, οἱ ἰατροί εἶχαν πέσει μέ τά μοῦτρα νά σωθῆ ἡ αὐτοκρατορία, ἀλλά εἶχε φθάσει ἡ αὐτοκρατορία σέ τέτοιο σημεῖο, πού δέν ἐσώζετο. Ἀλλ’ ὅμως, ἡ ἰατρική ἐπιστήμη σώθηκε. Καί διατηρήθηκε ὅλα τά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Καί τό παράδοξο εἶναι ὅτι τό ἑλληνικό Κράτος κατέστρεψε ἐπίσης τήν ἰατρική ἐπιστήμη, πού εἶχε τόση μεγάλη ἐπιτυχία τόσα χρόνια. Ἔχοντας τέτοια κριτήρια, νομίζω ὅτι βγάζουμε τό θέμα ἀπό τά πλαίσια προσωπικῶν ἀπόψεων».

Ὅταν ἐξετάζουμε τό θέμα ἀπό καθαρά θεολογικῆς πλευρᾶς ἡ περίοδος τῆς Τουρκοκρατίας δέν εἶναι περίοδος παρακμῆς, ἀλλά δόξας, ἀφοῦ ἡ δόξα τῆς Ἐκκλησίας δέν ταυτίζεται μέ τήν ἐπιτυχία ἤ τήν ἀποτυχία τοῦ Κράτους. Ἡ δόξα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι οἱ διωγμοί, κατά τούς ὁποίους ἀναδεικνύονται Μάρτυρες, ἐνῶ πολλές φορές ἡ περίοδος ἐξωτερικῆς εὐημερίας εἶναι περίοδος παρακμῆς.

«Μᾶς ἔχει δημιουργηθῆ ἡ ἐντύπωση ὅτι ἡ ἐποχή τῆς Τουρκοκρατίας εἶναι περίοδος μεγάλης παρακμῆς καί ὅτι τώρα προσπαθοῦμε νά ἐξέλθουμε ἀπό τήν μεγάλη παρακμή τῆς Τουρκοκρατίας, γιά νά βροῦμε τόν δρόμο μας στήν θεολογία, γιά νά μποροῦμε νά συναγωνιστοῦμε τούς Εὐρωπαίους, τούς μεγάλους θεολόγους, οἱ ὁποῖοι, παπικοί καί προτεστάντες, ἐπειδή προῆλθαν ἀπ’ τήν σχολαστική παράδοση ἔχουν μιά ἀνοδική πορεία θεολογική».

Ἡ Ἐκκλησία κατά τούς χρόνους τῆς δουλείας ἀποδεσμεύθηκε ἀπό τό Κράτος, ἀπέφυγε τούς κινδύνους τῆς σχολαστικοποιήσεως καί τοῦ ἐκπροτεσταντισμοῦ καί ἔζησε τόν πυρήνα τῆς παραδόσεώς της. Παρέμεινε στόν ρόλο της πού εἶναι θεραπευτικός, ἐξακολουθοῦσε νά εἶναι πνευματικό νοσοκομεῖο, πράγμα τό ὁποῖο ξεχνιόταν τήν προηγούμενη περίοδο, ἀφοῦ ἦταν σάν νά ὑπῆρχε τό νοσοκομεῖο χωρίς νά ἔχη ἰατρούς.

«Ἔχουμε νοσοκομεῖο, ὅλα τά ἐξαρτήματα, ὅλα τά ὄργανα, ὅ,τι χρειάζεται γιά νά λειτουργήση σωστά τό νοσοκομεῖο καί νά θεραπεύωνται οἱ ἄνθρωποι. Ἀλλά ἔχουμε ἕνα διευθυντή τοῦ νοσοκομείου, ὁ ὁποῖος δέν ξέρει τί εἶναι αὐτά τά πράγματα. Ἔχουμε γιατρούς μέσα στό νοσοκομεῖο, οἱ ὁποῖοι δέν ξέρουν τί εἶναι αὐτά τά πράγματα καί φθάσαμε σέ σημεῖο νά πᾶμε πίσω στήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου.

Ἔκαναν ἕνα παρανοσοκομεῖο οἱ καλόγεροι, δηλαδή, ἀλλά μετά ἐπανέκτησαν τήν Ἱεραρχία καί περάσαμε στήν Τουρκοκρατία μέ ἐπανακτημένη τήν Ἱεραρχία, ἐξ αἰτίας τοῦ ἡσυχασμοῦ, πού ξανάφερε μέσα στήν Ἐκκλησία τόν θεραπευτή Ἐπίσκοπο καί Κληρικό, ὁ ὁποῖος ξέρει καί νά κάνη διάγνωση καί ξέρει καί νά θεραπεύη. Αὐτός ὁ Ἐπίσκοπος ἐπανῆλθε στήν Ἐκκλησία μέ τήν ἀναβίωση τοῦ μοναχισμοῦ ἐξ αἰτίας τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου.

Ἔτσι τό βλέπουμε τοὐλάχιστον ἀπό ἱστορικῆς ἀπόψεως».

* * *

«Τελικά, ἔχουμε θρίαμβο τῆς Ὀρθοδοξίας, σ’ ἐποχή πού ἡ Αὐτοκρατορία ἀκρωτηριαζόταν. Ἔχουμε "Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας", θρίαμβο τῆς Ὀρθοδοξίας, πού θά μποροῦσε συγχρόνως νά ἑορτάζεται καί ἡ ἀρχή τῆς πτώσεως τῆς Αὐτοκρατορίας».

Αὐτό φαίνεται ἀπίστευτο καί τραγικό, ἀλλά μπορεῖ νά ἑρμηνευθῆ μέ ὅσα θά ἀκολουθήσουν στό κεφάλαιο αὐτό, πού δείχνουν πῶς ἀνδρώθηκε καί βιώθηκε τό ἡσυχαστικό πνεῦμα πού συνετέλεσε στήν διάσωση τῆς ἐθνικῆς ρωμαίϊκης ταυτότητας καί πῶς ἀλλοιώθηκε μετά τήν ἀπελευθέρωση τῆς Ἑλλάδας ἀπό τήν πολύχρονη δουλεία.

* * *

iii. Ἡ προσφορά τῶν Νεομαρτύρων

Ἡ ἡσυχαστική παράδοση πού ἐπικρατοῦσε στήν Τουρκοκρατία εἶχε ἐπιπτώσεις στήν ζωή τῶν ἀνθρώπων, ἡ ὁποία τούς ἔκανε δυνατούς νά ὑπομένουν τό μαρτύριο.

«Τί εἶναι οἱ ἐπιπτώσεις τῆς νοερᾶς προσευχῆς; Πρῶτα - πρῶτα, ἡ ἔλλειψη πόνου, πού ἕναν τόν παίρνουν, τόν βασανίζουν κι, ἐπειδή ἔχει νοερά προσευχή, ὑπομένει τό μαρτύριο, χωρίς νά ἀρνῆται τόν Χριστό. Βέβαια, πονάει ὁ ἄνθρωπος ἀλλ’ ὄχι τόσο, πού ν’ ἀναγκασθῆ νά ἀρνηθῆ τόν Χριστό, γιατί τό Ἅγιον Πνεῦμα, πού ἔχει μέσα του τοῦ δίνει τήν δύναμη ν’ ἀντέξη μέχρι τέλους, χωρίς νά φοβᾶται τίποτα.

Αὐτοί, λοιπόν, οἱ ἄνθρωποι, πού ἠσχολοῦντο μέ τά βάθη τῆς ἀνθρωπίνης προσωπικότητας, πού ἔπαιρναν ἕναν ἄνθρωπο καί τόν περνοῦσαν ἀπό τήν κάθαρση στόν φωτισμό καί ἀπό τόν φωτισμό στήν θέωση καί τόν κάνανε ἥρωα, τοῦ δίνανε μιά τέτοια πνευματική δύναμη, πού μποροῦσε ν’ ἀνθέξη τά βασανιστήρια, πού ἀλλοίωνε ἀκόμα τήν προσωπικότητά του, ὣστε ἡ ἐγωκεντρική καί ἰδιοτελής ἀγάπη νά ἐκδιωχθῆ καί ἀναπληρωθῆ ἀπό τήν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη, αὐτοί οἱ καλόγεροι ἦσαν ἀγράμματοι;».

Αὐτό ἦταν μεγάλο ἔργο τῶν μοναχῶν καί τῶν Μοναστηριῶν.

«Στήν ἐποχή (τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου) τό Ἅγιον Ὄρος ἦταν γεμάτο ἀπό τέτοιους ἀνθρώπους. Τότε τό Ἅγιον Ὄρος εἶχε περίπου 20.000 καλογήρους. Ἀπό τούς περιηγητές μαθαίνουμε ὅτι τήν ἐποχή ἐκείνη εἶχε καταποντισθῆ ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία μέσα στόν μοναχισμό. Ὑπάρχουν πολλές καρικατοῦρες τῶν ξένων γιά τήν Ὀρθοδοξία τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ὅτι οἱ καλόγεροι ἦσαν ἀγράμματοι, ὅτι ἦσαν ἐτοῦτο, ἦσαν ἐκεῖνο κ.ο.κ. Καί διερωτᾶται κανείς: Ἕνας ἄνθρωπος πού ἔχει τήν ἱκανότητα νά πάρη ἕναν Μουσουλμάνο πού ἔγινε Ὀρθόδοξος, νά τόν μάθη νοερά προσευχή, νά πάη στήν πλατεία νά κάνη δημόσια ὁμολογία τοῦ Χριστοῦ, νά περάση τέτοια βασανιστήρια καί μετά νά μήν ἀρνηθῆ τό Χριστό, αὐτός ὁ καλόγερος εἶναι ἀγράμματος;».

Ἡ παράδοση αὐτή πού δημιούργησε Μάρτυρες, τούς λεγόμενους Νεομάρτυρες, ἔσωσε τό Γένος.

«Καί μποροῦμε νά ποῦμε χωρίς καμμιά ἀμφιβολία καί δισταγμό ὅτι, ἐάν τό γένος σώθηκε κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, ἦταν αὐτό. Καί θά σᾶς ἐξηγήσω γιατί.

Ἐκεῖνος πού φθάνει νά ἔχη τήν προσευχή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέσα στήν καρδιά του, ἀποκτᾶ κατάσταση σωματική πού δέν εἶναι φυσιολογική. Γι’ αὐτό κατά τά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ἕνας ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος εἶχε ἀρνηθῆ τόν Χριστό ἤ κάποιος Τοῦρκος πού εἶχε γίνει Ὀρθόδοξος Χριστιανός, αὐτούς ἐπειδή ἦταν ὑπόδικοι κατά τόν Μουσουλμανικό νόμο καί ἔπρεπε νά θανατωθοῦν, αὐτούς τούς φυγαδεύανε στά Μοναστήρια, στό Ἅγιον Ὄρος κλπ. Δίπλα στούς ἀσκητές μαθητεύανε καί ὅταν ἀποκτοῦσαν πλέον αὐτήν τήν προσευχή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέσα στήν καρδιά τους, τότε ἦταν ὑποχρεωμένοι νά πᾶνε στήν πλατεία τῶν Ἰωαννίνων, τῆς Κωνσταντινουπόλεως κλπ. καί νά ὁμολογήσουν δημοσίως τόν Χριστό. Αὐτοί εἶναι οἱ Νεομάρτυρες.

Πάντως, ἡ ζωή τῶν Νεομαρτύρων δέν εἶναι αὐτά πού λένε οἱ καθηγητές σήμερα στό Πανεπιστήμιο, ἀλλά εἶναι πραγματικότητα δηλαδή. Ὁπότε τούς βασανίζανε, καί ὁ Τοῦρκος δέν ἤθελε νά τούς σκοτώση, τό μόνο πράγμα πού ἤθελε, νά ἀρνηθῆ τόν Χριστό. Γι’ αὐτό καί ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στήν πρός Κορινθίους ἐπιστολή λέει: "οὐδεὶς ἐν Πνεύματι Θεοῦ λαλῶν λέγει ἀνάθεμα Ἰησοῦν" (Α΄ Κορ. ιβ΄, 3). Δέν μπορεῖ νά τό κάμη αὐτό τό πράγμα. Γι’ αὐτό στήν ἀρχαία Ἐκκλησία ὅποιος ἀρνιόταν τόν Χριστό, ἦταν ἀπόδειξη ὅτι δέν ἦταν σέ κατάσταση φωτισμοῦ, ἄρα δέν ἦταν μέλος τῆς Ἐκκλησίας. Γι’ αὐτό ὁ Ἀπόστολος Παῦλος λέει: "οὕς ἔθετο ὁ Θεός ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, πρῶτον ἀποστόλους" καί τελειώνει μέ γένη γλωσσῶν. Ὅποιος δέν εἶναι ναός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, δέν εἶναι μέλος τῆς Ἐκκλησίας καί ἀπόδειξη ὅτι δέν εἶναι μέλος τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι ὅτι ἀρνεῖται καί τόν Χριστό.

Γι’ αὐτό καί στήν ἀρχαία Ἐκκλησία ἐκεῖνοι πού ἀρνοῦνται τόν Χριστό δέν ἐπιτρεπόταν νά κοινωνήσουν, ἐκτός ἐπί κλίνης θανάτου. Γιατί; Ὄχι ἐπειδή ἡ Ἐκκλησία ἦταν σκληρή, ἀλλά ἐπειδή ὁ ἀρνητής τοῦ Χριστοῦ δέν ἦταν σέ κατάσταση φωτισμοῦ. Δέν ἦταν τιμωρία. Εἶναι ἀναγνώριση πραγματικότητος ὅτι δέν εἶναι φωτισμένος, ἄρα δέν κοινωνάει».

Νεομάρτυρες εἶναι ὅσοι Χριστιανοί δέν ἀρνήθηκαν τόν Χριστό καί ὑπέστησαν τά μαρτύρια, ὅσοι Μουσουλμάνοι ἔγιναν Χριστιανοί καί καταδικάσθηκαν σέ θάνατο ἀπό τούς Μουσουλμάνους, καί ὅσοι ἀρνήθηκαν κατ’ ἀρχάς τόν Χριστό, ὕστερα, ὅμως, μετενόησαν μέ τήν βοήθεια καί τήν πνευματική ἀγωγή τῶν μοναχῶν καί πορεύθηκαν οἱ ἴδιοι στήν ὁμολογία τοῦ Χριστοῦ καί τό μαρτύριο.

«Ἔχουμε τήν παράδοση τῶν Νεομαρτύρων, οἱ ὁποῖοι ἐκπροσωποῦν στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας αὐτή τήν δύναμη τοῦ πιστοῦ νά ὑποστῆ τά μαρτύρια. Αὐτή ἡ παράδοση ἔσωσε τήν Ὀρθοδοξία στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Γι’ αὐτό καί δέν τουρκέψανε ὅλοι οἱ Ρωμηοί. Οἱ περισσότεροι βέβαια τούρκεψαν. Ἡ πλειοψηφία τούρκεψε.

Ἡ μικρή μειοψηφία πού εἶχε μείνει, γιατί δέν τούρκεψε; Διότι εἶχε τόσο πολλή ἐμπιστοσύνη στούς ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι αὐτοί εἶναι οἱ φορεῖς τῆς Χάριτος καί ὅτι μέσα τους ὑπῆρχε πραγματικά ἡ θεία δύναμη, γιά νά μπορῆ ὁ πιστός νά ὑποστῆ ὅλα τά βασανιστήρια τοῦ σώματος καί νά μήν ἀρνηθῆ τόν Χριστό. Αὐτό ἦταν μιά ἀπόδειξη τῆς ὀρθῆς πίστεως. Ἐκεῖνα τά χρόνια δέν εἶχαν ἠθικολογικά κηρύγματα μορφωμένων θεολόγων, οἱ ὁποῖοι λένε ὡραῖα πράγματα γιά νά ἐπηρεάσουν μέ τήν ὡραιολογία τόν κόσμο. Οἱ καλόγεροι τήν ἐποχή ἐκείνη δέν ἐνδιαφερόντουσαν γιά τέτοιου εἴδους κατήχηση καί διδασκαλία. Ἐκεῖνο πού τούς ἐνδιέφερε ἦταν, τί εἶναι ἡ δύναμη αὐτῆς τῆς πίστεως, τί εἶναι ἡ ἐμπειρική μαρτυρία αὐτῆς τῆς πίστεως, πού κάνει ἕναν ἄνθρωπο νά πιστεύη. Γι’ αὐτό, βλέπουμε ἐκεῖνα τά χρόνια, ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἦταν μέ τά κομβοσχοίνια. Οἱ καλόγεροι ἦσαν ἕνα εἶδος "πνευματικοῦ τσιφλικᾶ" τῆς Ὀρθοδοξίας ἐκείνη τήν ἐποχή».

Οἱ βίοι τῶν Νεομαρτύρων εἶναι μιά μεγάλη ἀπόδειξη ὅτι ἡ ὀρθόδοξη πίστη εἶναι ἀληθινή, ἀφοῦ καθαρίζει καί φωτίζει τόν ἄνθρωπο καί μπορεῖ νά ἀντέξη ὅλα τά μαρτύρια.

«Ἔχουμε Μουσουλμάνους οἱ ὁποῖοι εἶχαν γίνει Ὀρθόδοξοι εἴτε ἦσαν Ὀρθόδοξοι, ἔγιναν Μουσουλμάνοι καί ξαναέγιναν Ὀρθόδοξοι καί ἐπειδή ἦταν παράνομο νά εἶσαι Ὀρθόδοξος, ὑπῆρχε ποινή θανάτου καί ἔπρεπε ὁ Ὀρθόδοξος δημοσίως νά ὁμολογήση τήν πίστη του, προπαντός ἄν προήρχετο ἀπό τό Ἰσλάμ· ἄν ἦτο ἀρνησίθρησκος Ὀρθόδοξος, ἔπρεπε νά διορθώση τό λάθος, νά ὁμολογήση τόν Χριστό δημοσίως σέ κάποια πρωτεύουσα κ.ο.κ. Αὐτός φυγαδεύονταν σ’ ἕνα Μοναστήρι καί ὅταν οἱ πνευματικοί τόν θεωροῦσαν ὅτι ἦταν ἕτοιμος, δηλαδή εἶχε μέσα του τήν φώτιση, τήν νοερά προσευχή, τότε ἐπέστρεφε, πήγαινε σέ μιά πλατεία μιᾶς πρωτεύουσας καί ὁμολογοῦσε δημοσίως τόν Χριστό καί ἄρχιζαν τά βασανιστήρια.

Οἱ βίοι τῶν Νεομαρτύρων εἶναι μιά ἀπόδειξη ὅτι ἡ κατάσταση τοῦ φωτισμοῦ, ὅπως ὑπάρχει στήν ἀρχαία Ἐκκλησία στά χρόνια τῶν διωγμῶν, συνέχιζε νά ὑπάρχη ὡς καρδιά τῆς Ὀρθοδοξίας κατά τά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Αὐτή ἡ δύναμη τοῦ πιστοῦ νά ὑποστῆ τά μαρτύρια, εἶναι ἐκεῖνο πού ἔσωσε τήν Ὀρθοδοξία στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας καί δέν τουρκέψανε ὅλοι οἱ Ρωμηοί. Οἱ περισσότεροι Ρωμηοί τουρκέψανε. Ἡ μικρή μειοψηφία πού εἶχε μείνει, γιατί δέν τούρκεψε; Εἶχε πολλή ἐμπιστοσύνη στούς ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι εἶναι φορεῖς τῆς θείας Χάριτος καί ὅτι μέσα τους ὑπῆρχε πραγματικά ἡ θεία δύναμη».

  

Ἡ προσφορά τῆς Ἐκκλησίας μέ τήν ἡσυχαστική της παράδοση, ὅπως ἐκφράζεται στήν ζωή τῶν Νεομαρτύρων, εἶναι ἀνεκτίμητη. Μέ αὐτήν οἱ Ὀρθόδοξοι παρέμεναν σταθεροί στήν πίστη καί τήν Ἐκκλησία καί ἀπέφευγαν νά ἀλλαξοπιστήσουν, πού ἦταν τό μεγαλύτερο πρόβλημα κατά τούς χρόνους τῆς δουλείας. Ἡ ἡμέρα τοῦ μαρτυρίου ἑνός Νεομάρτυρος ἦταν ἑορτή τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά συγχρόνως καί ἐθνική ἑορτή, δηλαδή ἑορτή τῆς Ρωμηοσύνης, καί αὐτό δείχνει ὅτι ἀπό τῆς πλευρᾶς αὐτῆς γιά τήν Ἐκκλησία ἦταν ὁ «χρυσοῦς αἰώνας» της.

«Αὐτή ἡ ἀντίληψη περί μαρτυρίου εἶναι σαφέστατα γραμμένη μέσα στόν Ἰγνάτιο Ἀντιοχείας. Καί ἄν διαβάζη κανείς προσεκτικά τόν ἅγιο Ἰγνάτιο, φαίνεται σαφῶς ὅτι πρόκειται περί νοερᾶς προσευχῆς καί βαδίσματος πρός τό μαρτύριο, μέ αὐτή τήν πεποίθηση μέσα του κ.ο.κ. Ἀπ’ αὐτῆς τῆς ἀπόψεως, θέτουμε τό ἐρώτημα: Τί μπορεῖ νά ἦταν "χρυσοῦς αἰών" τῆς Ἐκκλησίας;

Τά χρόνια τῶν διωγμῶν, τούς πρώτους αἰῶνες, τί ἦταν; Ἦταν "χρυσοῦς αἰών". Καί μετά ἀπό τούς πρώτους αἰῶνες, ἀπ’ τούς διωγμούς, δέν ἔχουμε συνέχεια τῆς παληᾶς παραδόσεως, δέν ὑπάρχουν αὐτοί πού φθάνουν στήν θέωση ἀπό τόν φωτισμό; Ἀσφαλῶς, ὑπάρχουν, διότι ἔχουμε συνεχῶς μαρτυρία τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας κλπ. Ἔπαψε ἡ Ἐκκλησία νά ἀκμάζη στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας; Νομίζω πώς, ἄν κανείς βλέπη τήν Τουρκοκρατία ἀπ’ αὐτή τήν ἄποψη, θά καταλήξη στό συμπέρασμα ὅτι ἡ Τουρκοκρατία ἦταν μιά ἔνδοξη περίοδος. Καθόλου κατάπτωση».

«Ὅλοι αὐτοί οἱ Νεομάρτυρες στήν Τουρκοκρατία κι ὅλοι αὐτοί πού ἁγιάσανε στήν Τουρκοκρατία, τί μαρτυροῦν; Γιά μᾶς μαρτυροῦν ὅτι ἀνθοῦσε ἀκόμη ἡ Ὀρθοδοξία, ἐφ’ ὅσον ὑπάρχει ἡ ἐμπειρία τῆς Πεντηκοστῆς, πού εἶναι ἡ ἀκμή τῆς θεώσεως στήν ἱστορία, πού ἡ Ἐκκλησία εἶναι τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ. Διότι μετά τήν Πεντηκοστή, ὅσοι ἔχουν ἐμπειρία τῆς θεώσεως, ἔχουν ἐμπειρία τῆς θεώσεως μέσῳ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Χριστοῦ».

Ὅλα αὐτά φαίνονται καθαρά στό Νέον Μαρτυρολόγιο πού συνέγραψε ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, στό ὁποῖο περιλαμβάνονται οἱ βίοι καί τά μαρτύρια τῶν Νεομαρτύρων. Στόν πρόλογο τοῦ βιβλίου ὁ ἅγιος Νικόδημος ἐκθέτει πέντε λόγους πού δείχνουν τήν μεγάλη ἀξία τῶν Νεομαρτύρων γιά τήν Ἐκκλησία, ἀλλά καί γιά τούς ὑπόδουλους Ρωμηούς. Θά ἀναφερθοῦν αὐτοί οἱ λόγοι, γιά νά φανῆ ἡ προσφορά τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας καί ὀρθοδόξου ἡσυχίας.

«Πρῶτον, οἱ νέοι Μάρτυρες εἶναι ἀνακαινισμός ὅλης τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως». «Δεύτερον, κάμνουν οἱ νέοι οὗτοι Μάρτυρες ἀναπολογήτους τούς ἀλλοπίστους ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς Κρίσεως». «Τρίτον, οἱ νέοι οὗτοι Μάρτυρες εἶναι δόξα μέν καί καύχημα τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ἔλεγχος δέ τῶν κακοδόξων». «Τέταρτον, οἱ νέοι οὗτοι Μάρτυρες εἶναι παράδειγμα ὑπομονῆς, δι’ ὅλους τούς ὀρθοδόξους ὁπού τυραννοῦνται ὑποκάτω εἰς τόν ζυγόν τῆς αἰχμαλωσίας». «Πέμπτον δέ καί τελευταῖον· οἱ νέοι οὗτοι Μάρτυρες εἶναι θάρρος καί παρακίνησις, εἰς τό νά τούς μιμοῦνται διά τοῦ ἔργου καί ὅλοι οἱ ἄλλοι Χριστιανοί, ἐξαιρέτως δέ, οἱ πρότερον ἀρνηθέντες τόν Χριστόν».

Ἡ ὅλη ἐπιχειρηματολογία τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, ἄν διαβασθῆ προσεκτικά, ἀποδεικνύει τήν μεγάλη προσφορά καί ἀξία τῆς ὀρθοδόξου ἡσυχαστικῆς, ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως πού μεγαλούργησε στήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, ἀλλά καί τήν ἀλλοίωσή της μετά τήν ἀπελευθέρωση τῆς Ἑλλάδος ἀπό τόν Τουρκικό ζυγό.

ἀπόσπασμα ἀπό τό κεφάλαιο Νεοελληνική Θεολογία