
Μετά τόν 5ο αἰώνα πού διαμορφώνεται ἡ ἑορτή τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ἄρχισαν νά ἐκφωνοῦνται διάφοροι λόγοι τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας στήν ἑορτή αὐτή. Οἱ κυριότεροι Πατέρες πού ἔχουν λόγους στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου καί διασώζουν πολλά στοιχεῖα ἀπό τά γεγονότα τῆς Κοιμήσεως εἶναι: ὁ ἅγιος Μόδεστος, Πατριάρχης Ἱεροσολύμων (631-634), ὁ ἅγιος Ἀνδρέας, Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης (660-740), ὁ Ἰωάννης Θεσσαλονίκης (7ος αἰώνας), ὁ ἅγιος Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως (†733), ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός (†756), ὁ ἅγιος Θεόδωρος Στουδίτης (†826), ὁ μοναχός Θεόγνωστος (σύγχρονος τοῦ Θεοδώρου Στουδίτου), ὁ Ἰσίδωρος Θεσσαλονίκης (†1200), ὁ Νικηφόρος Χοῦμνος (†1270), ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς (1296-1359), ὁ Μανουήλ Παλαιολόγος (†1425), ὁ Γεώργιος-Γεννάδιος Σχολάριος (15ος αἰώνας).
Στίς ὁμιλίες τῶν ἁγίων Πατέρων καί στά κείμενά τους γίνεται λόγος γιά τήν θαυμαστή Κοίμηση τῆς Θεοτόκου, τήν μετάσταση τοῦ σώματός της στούς οὐρανούς, καθώς ἐπίσης καί πῶς δικαιολογεῖται θεολογικά ὅλη αὐτή ἡ παράδοση.
Οἱ λόγοι αὐτοί τῶν Πατέρων καί τῶν συγγραφέων διασώζουν μιά βασική ἱεροσολυμιτική παράδοση, ὡς ὑποδομή, ἀλλά στόν καθένα ἀπό αὐτούς τονίζεται κάποιο ἰδιαίτερο σημεῖο, ἀνάλογα μέ τήν προτίμηση καί τήν ἐπιθυμία τῶν συντακτῶν τους.
Στήν συνέχεια θά παρατεθοῦν, κατ’ ἐπιλογήν, οἱ διδασκαλίες μερικῶν ἁγίων Πατέρων.
* * *
Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης
Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ὁ μεγάλος αὐτός φιλοκαλικός διδάσκαλος, ἑρμήνευσε μέ ἰδιαίτερο πόθο τούς δύο Κανόνες τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, πού συνετάγησαν, ὁ μέν πρῶτος ἀπό «τόν ἐμβριθῆ καί μεγαλοπρεπῆ Μελῳδόν καί τῶν Μελογράφων ἔξαρχον καί Ἱεράρχην Κοσμᾶν», ὁ δέ δεύτερος ἀπό «τόν λαμπρότατον κατά τήν φράσιν καί πανηγυρικώτατον χαριτώνυμον καί θεοφιλῆ πρεσβύτερον Ἰωάννην (τόν Δαμασκηνόν) τόν ἐξοχώτατον ἐν τοῖς Μελωδοῖς». Μέσα στήν ἑρμηνεία αὐτῶν τῶν Κανόνων, ὁ ἅγιος Νικόδημος συγκέντρωσε τά κυριότερα χωρία τῶν Πατέρων πού ἐξύμνησαν τήν Κοίμηση τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου.
Μεταξύ αὐτῶν συγκαταλέγει καί τήν βασική πληροφορία πού διασώθηκε γιά τά γεγονότα τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας ἀπό τόν ἅγιο Διονύσιο τόν Ἀρεοπαγίτη. Τό κλασσικό αὐτό χωρίο, ὅπως εἴδαμε, ἔγινε ἀποδεκτό ἀπό πολλούς Πατέρες, ὅπως τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή, τόν ἅγιο Ἀνδρέα Κρήτης, τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ καί ἀπό τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη.
Ἀναφερόμενος ὁ ἅγιος Νικόδημος στά ὅσα γράφει «ὁ κρυφιομύστης Διονύσιος» γιά τήν ἔκσταση πού ὑπέστη ὁ ἅγιος Ἱερόθεος, ὑμνολογώντας τήν Θεοτόκο κατά τήν ἐξόδιο ἀκολουθία της, γράφει:

Ἀπό τήν περιγραφή αὐτή τοῦ ἁγίου Νικοδήμου πρέπει νά ὑπογραμμισθοῦν οἱ φράσεις ὅτι ὁ ἅγιος Ἱερόθεος ἦταν «θεόληπτος καί θεῖος ὑμνολόγος», ἦταν «θερμός ἐραστής τῆς Παρθένου» καί ὅτι δέν διδασκόταν μέ ψιλή γνώση τά ὑψηλά νοήματα τῶν ὕμνων, ἀλλά ἔπασχε «μέ πάθος θεοφιλές τά θεομητροπρεπῆ ἐκεῖνα νοήματα, ὑπό τῆς ἐμπνεύσεως καί ἐνεργείας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Αὐτό δείχνει καί τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο προσεγγίζεται ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος, καί τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο μποροῦμε νά συμμετέχουμε στήν ἑορτή της.
Ἐπίσης, ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἑρμηνεύοντας τήν φράση τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου «ζωαρχικοῦ» σώματος τῆς Θεοτόκου κάνει σημαντικές παρατηρήσεις. Γράφει:
Ἐπίσης, ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης συγκέντρωσε πολλά χωρία ἁγίων Πατέρων, ὅπως τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης, τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τοῦ ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, πού ἀναφέρονται στό θέμα τῆς ἀναστάσεως τοῦ σώματος τῆς Παναγίας. Αὐτό μαρτυρεῖται καί ἀπό πολλά τροπάρια τῆς Ἐκκλησίας. Γι’ αὐτό καί ἡ Κοίμηση τῆς Παναγίας λέγεται ἔνδοξη Κοίμηση.
Σέ τρία βιβλία του καταγράφει τά χωρία τῶν Πατέρων πού συνέλεξε καί στά ὁποῖα γίνεται λόγος γιά τήν ἀνάσταση καί τήν ἀνάληψη στούς οὐρανούς τοῦ σώματος τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. Συγκεκριμένα πρόκειται γιά τά βιβλία Συναξαριστής τοῦ μηνός Αὐγούστου, Κῆπος Χαρίτων, καί Ἑορτοδρόμιον. Καί στά τρία αὐτά βιβλία ἔχει τά ἴδια στοιχεῖα, ἀλλά ἀπό τίς διάφορες ἐπεξηγήσεις καί προσθῆκες πού ὑπάρχουν σέ αὐτά, φαίνεται ὅτι προηγήθηκε ἡ ἔκδοση τοῦ Κῆπος Χαρίτων, ἀκολούθησε ὁ Συναξαριστής καί ἔπειτα ὁλοκληρώθηκε μέ τό Ἑορτοδρόμιον.
Τό σημαντικό εἶναι ὅτι ὁ ἅγιος Νικόδημος συγκέντρωσε αὐτά τά χωρία ἀπό τούς Πατέρες ἀντλώντας τίς σχετικές πληροφορίες ἀπό τά χειρόγραφα στίς Βιβλιοθῆκες τῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἐνῶ ἐμεῖς ἔχουμε τήν δυνατότητα καί τήν εὐκολία νά τά διαβάζουμε στά ἐκδοθέντα συγγράμματα.
Ὁ ἴδιος γράφει: «Τάς μαρτυρίας ταύτας ἐκοπιάσαμεν νά συνάξωμεν ἐδῶ, διά ἐκείνους, ὅπου ἀντιτείνουν οὐκ ὀρθῶς καί λέγουν, ὅτι ἡ Κυρία Θεοτόκος, μετέστη μέν, οὐκ ἀνέστη δέ». Φαίνεται ὅτι καί στήν ἐποχή του, ὅπως καί στήν ἐποχή μας, ὑπάρχουν μερικοί πού ἀμφισβητοῦσαν τά σχετικά μέ τήν ἀνάσταση τοῦ σώματος τῆς Θεοτόκου καί τήν ἀνάληψή της στούς οὐρανούς.
Θά παρατεθοῦν αὐτές οἱ μαρτυρίες, πού συγκέντρωσε ὁ ἅγιος Νικόδημος καί φυσικά τίς ἀποδέχεται.
Ὁ ἅγιος Ἀνδρέας Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης σέ λόγο του στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου λέγει:
«Πῶς οὐκ ἀψευδής ἡ μετάθεσις; ἐπεί καί τἄλλα συνέδραμε, ψυχῆς διάστασις ἀπό σώματος, συνθέτου λύσις, μερῶν διάζευξις, ἀνάλυσις, ἐπίζευξις (ἤτοι ἕνωσις ψυχῆς μετά σώματος), σύμπηξις (ἤτοι ἀνάστασις), καί πρός τό ἀφανές ὑποχώρησις».
Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός σέ λόγο του στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου, λέγει:
«Ἔδει τήν Θεοτόκον, καθάπερ χρυσόν ἀποβαλοῦσαν τό γεῶδες καί ἀλαμπές τῆς θνητότητος πάχος, ὡς ἐν χωνεύσει, τῷ θανάτῳ, τήν σάρκα ἄφθαρτον καί καθαράν τῷ φέγγει τῆς ἀφθαρσίας ἐκλάμπουσαν, ἐξαναστῆναι τοῦ μνήματος. Σήμερον ἀρχήν λαμβάνει δευτέρας ὑπάρξεως, ὑπό τοῦ δόντος αὐτῇ τήν ἀρχήν τῆς προτέρας ὑπάρξεως» (ὕπαρξις δέ δευτέρα, ποία ἄλλη ἐστιν, εἰ μή ἡ ἀνάστασις;).
Ἡ πρώτη ὕπαρξη εἶναι ἡ βιολογική γέννηση, ἡ δεύτερη ὕπαρξη εἶναι ἡ ἀνάσταση. Σημειώνει δέ ὅτι μέ αὐτήν τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ συμφωνεῖ καί ὁ ἱερός Κοσμᾶς ὁ ὁποῖος ἄδει σέ ἕνα τροπάριο τῆς πρώτης (α΄) ὠδῆς στόν Κανόνα τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου: «Διό θνήσκουσα, σύν τῷ Υἱῷ ἐγείρῃ διαιωνίζουσα».
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς σέ λόγο του στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου ὁμιλεῖ γιά ἀνάσταση τῆς Θεοτόκου καί γιά τό ὅτι μαζί μέ τόν Υἱό της διαμένει στόν οὐράνιο χῶρο. Προηγουμένως, ἔγινε ἀναφορά σέ αὐτήν τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἀλλά θά καταγραφῆ ἐδῶ τό χωρίο ὁλόκληρο, ὅπως τό παραθέτει ὁ ἅγιος Νικόδημος γιά νά φανῆ ὅλη ἡ σκέψη του. Λέγει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς:
«Μόνη γάρ αὕτη νῦν μετά τοῦ θεοδοξάστου σώματος σύν τῷ Υἱῷ τόν οὐράνιον ἔχει χῶρον· οὐ γάρ εἶχε κατέχειν εἰς τέλος γῆ καί τάφος καί θάνατος, ζωαρχικόν σῶμα καί θεοδόχον, καί οὐρανοῦ καί τοῦ οὐρανοῦ τῶν οὐρανῶν καί εἴτι ὑπέρ τούτους, τῷ Θεῷ τοῦ οὐρανοῦ φίλτερον ἐνδιαίτημα... διά τοῦτο τό γεννῆσαν εἰκότως σῶμα, συνδοξάζεται τῷ γεννήματι δόξῃ θεοπρεπεῖ· καί συνανίσταται, κατά τό προφητικόν ᾆσμα, τῷ πρότερον ἀναστάντι τριημέρῳ Χριστῷ, ἡ Κιβωτός τοῦ ἁγιάσματος· καί παράστασις γίνεται τοῖς μαθηταῖς τῆς ἐκ νεκρῶν αὐτῆς ἀναστάσεως, αἱ σινδόνες καί τά ἐντάφια, μόνα περιλειφθέντα τῷ τάφῳ καί μόνα κατ’ αὐτόν εὑρεθέντα, τοῖς κατά ζήτησιν προσέλθουσι, καθάπερ ἐπί τοῦ Υἱοῦ καί Δεσπότου πρότερον· οὐκ ἦν δέ χρεία καί ταύτην ἔτι προσολίγον, καθάπερ ὁ ταύτης Υἱός καί Θεός, ἐπί τῆς γῆς διατρίψαι· διά τοῦτο πρός τόν ἐπουράνιον εὐθύς ἀνελήφθη χῶρον ἀπό τοῦ τάφου».
«Ἀλλά καί ὁ Θεόδωρος ὁ Στουδίτης τοῦτο βεβαιοῖ ἐν τῷ εἰς τήν Κοίμησιν λόγῳ αὐτοῦ».
«Ἡ Θεοτόκος διά τῆς Κοιμήσεως αὐτῆς παλιγγενεσίας καί παλινζωΐας κατηξιώθη, ἥτις δέν εἶναι ἄλλη εἰμή ἡ ἀνάστασις».
Ὁ ἅγιος Μάρκος στήν θ΄ ὠδή τοῦ βαρέος ἤχου τοῦ Κανόνος στήν ἑορτή τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου γράφει:
«Μεγαλυνέσθω εὐφήμοις ᾠδαῖς ἡ Πάναγνος. Μακαριζέσθω ἀξίως ἡ παμμακάριστος· ὅτι νενέκρωται καί ἐγήγερται πάλιν, ὡς Μήτηρ τοῦ Κυρίου, εἰς πίστωσιν ἐσχάτης ἀναστάσεως, ἥν ἐλπίζομεν».
Καί πάλι ὁ ἴδιος στήν στ΄ ὠδή τοῦ ὀγδόου Κανόνος ἄδει:
«Νέκρωσιν ἡ τῆς ζωῆς Μήτηρ δέχεται, καί τάφῳ τεθεῖσα, μετά τριττήν ἡμέραν εὐκλεῶς ἐξανίσταται, εἰς αἰῶνας τῷ Υἱῷ συμβασιλεύουσα καί αἰτοῦσα, τήν τῶν πταισμάτων ἡμῶν ἄφεσιν».
Ἐπί πλέον ὁ ἅγιος Νικόδημος καταγράφει τήν ἐξήγηση πού δίδεται στό Ὡρολόγιο (τό βιβλίο τῆς Ἐκκλησίας πού περιέχονται οἱ ἱερές ἀκολουθίες) γιά τό ὕψωμα τῆς Παναγίας, πού γίνεται στίς Ἱερές Μονές κατά τήν Τράπεζα μετά τήν ἀγρυπνία, «ὅπως γέγονε καί διατί ταῦτα», πράγμα πού διασώζει τήν ἀρχέγονη καί διαρκῆ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Γράφεται στό Ὡρολόγιο:
«Οἱ δέ Μαθηταί, τοῦ θαύματος ἐκπλαγέντες, ἀντί τοῦ Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Παναγία Θεοτόκε βοήθει ἡμῖν, ἀνεκραύγασαν· εἶτα τῷ τάφῳ προσελθόντες καί μή εὑρόντες τό πανάγιον αὐτῆς σῶμα, ἐπείσθησαν ἀληθῶς, ὅτι σύσσωμος ζῶσα καί τριήμερος, ὡς ὁ Υἱός αὐτῆς, ἐκ νεκρῶν ἀναστᾶσα καί μεταστᾶσα, εἰς οὐρανούς μεταβέβηκε, σύν Χριστῷ βασιλεύουσα εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων».
Ὁ ἅγιος Νικόδημος, ἀφοῦ παραθέτει ὅλες αὐτές τίς μαρτυρίες τίς ὁποῖες κοπίασε, ὅπως λέγει, γιά νά τίς συλλέξη, ἐξηγεῖ γιατί στήν Ἐκκλησία γίνεται λόγος γιά τήν μετάσταση μόνον τῆς Θεοτόκου καί «δέν δημοσιεύεται ἐπ’ Ἐκκλησίαις ἡ τῆς Θεοτόκου ἀνάστασις καί ἀνάληψις». Γράφει:
Αὐτό γίνεται γιατί «ἀποκρίνονταί τινες. Πρῶτον, ὅτι ἡ τῆς Θεοτόκου ἀνάστασις καί ἀνάληψις δέν εἶναι μεμαρτυρημένη ἐν ταῖς θείαις Γραφαῖς, καθώς εἶναι ἡ τοῦ Υἱοῦ αὐτῆς καί Θεοῦ Ἀνάστασις καί Ἀνάληψις. Δεύτερον, διότι ἡ τῆς Θεοτόκου ἀνάστασις καί ἀνάληψις, δόγμα ἐστί μυστικόν, ἐν μόνοις τοῖς λόγοις τῶν Πατέρων σημειούμενον, καί οὐχί κήρυγμα. Ὅθεν καί σιωπᾶται, ἐπειδή κατά τόν μέγαν Βασίλειον: "Τά μέν δόγματα σιωπᾶται, τά δέ κηρύγματα δημοσιεύεται". Ἀποκρίνονται δέ καί τρίτον, ὅτι ἡ Μετάστασις εἶναι καθολικωτέρα τῆς ἀναστάσεως καί ἀναλήψεως, καθότι πᾶν τό ἀναστηθέν ἤ ἀναληφθέν, μεθίσταται κατά τόπον· ὅθεν ἡ μετάστασις λεγομένη ἐπί τῆς Θεοτόκου, καί τήν ἀνάστασιν αὐτῆς συμπεριλαμβάνει καί τήν ἀνάληψιν».
Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, μαζί μέ ὅλα τά ἄλλα καταγράφει καί ἕνα κάθισμα (τροπάριο), στό ὁποῖο γράφεται ὅτι «εἰς τά οὐράνια, ἡ νοερά Σου ψυχή, εἰς τόν Παράδεισον ἡ ἱερά Σου σκηνή» καί ἐξηγεῖ ὅτι αὐτό εἶναι ἔργο ἀνωνύμου καί ὄχι τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ καί σέ ἄλλα ἀντίγραφα «ἄλλως γράφεται· ἐκ δέ τῶν τοιούτων ἀμφιβόλων (στόν Συναξαριστή λέγεται "ἐκ δέ τῶν ἀμφιλογουμένων") οὐδέν βέβαιον συμπεραίνεται».

«Ἐκ τῶν εἰρημένων λοιπόν ἔγινε δῆλον, ὅτι οἱ φρονοῦντες ὅτι ἡ Θεοτόκος οὐκ ἀνέστη: ἤτοι δέν ἑνώθη ἡ ἁγιωτάτη αὐτῆς ψυχή μετά τοῦ ἀχράντου αὐτῆς σώματος, οὐδέ τό σῶμα αὐτῆς εἶναι ζωντανόν ἐν οὐρανοῖς, ἀλλά νεκρόν, ὡς χωρισμένον τῆς ζωοποιούσης αὐτό ψυχῆς οὐκ ὀρθῶς φρονοῦσιν». Ὄχι μόνον δέν φρονοῦν ὀρθῶς, ἀλλά «οὐδέ πρέποντα τῇ Μητρί τοῦ Θεοῦ λέγουσι· καθότι τό ἐκ νεκρῶν αὐτήν ἀναστῆναι καί ἀναληφθῆναι καί ζῶσαν ἤδη εἶναι ἐν οὐρανοῖς ἀσυγκρίτως θεομητροπρεπέστερόν ἐστι τοῦ νεκράν αὐτήν εἶναι».
Τό συμπέρασμα ἀπό ὅλα ὅσα ἀναλύθηκαν στήν ἑνότητα αὐτή εἶναι ὅτι ἡ Θεοτόκος πέθανε, κοιμήθηκε καί μέ τό σῶμα της ἀναστήθηκε καί ἀναλήφθηκε στούς οὐρανούς. Κάθε Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας παρουσιάζει τό θέμα αὐτό μέ ἕναν δικό του τρόπο, ἀναλύοντας μιά ἰδιαίτερη πλευρά, διαφυλάσσοντας τά βασικά σημεῖα τοῦ γεγονότος πού κληροδότησε ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας.
Πέρα ἀπό ὅλη αὐτήν τήν θεολογία, ἡ ὁποία συνδέει στενά τήν Θεοτοκολογία μέ τήν Χριστολογία, πρέπει νά σημειωθῆ ὅτι ἡ ἀνάσταση τοῦ σώματος τῆς Θεοτόκου Μαρίας προμηνύει καί τήν ἀνάσταση τοῦ δικοῦ μας σώματος. Αὐτό, πού ἔγινε στόν Χριστό καί στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, θά γίνη ὁπωσδήποτε καί σέ μᾶς κατά τήν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ὁπότε καί τά δικά μας σώματα θά ἀναστηθοῦν, ἀλλά μόνον οἱ Δίκαιοι θά ἁρπαγοῦν στόν ἀέρα μέ νεφέλες γιά νά ζοῦν αἰωνίως μέ τόν Χριστό (βλ. Α΄ Θεσ. δ΄, 17).